Battal

Elif E. Akşit, "Hatırlamanın Film Hali: Battal Gazi'nin Kadın İzleyicileri ve Savaş Miti," Amargi: Geriye Kalan Zaman, Kış 2010.


Ursula Le Guin Critical Inquiry'nin anlatı sayısında, eğer bir çember oluşturmazsak, bir çember oluştursak ölecek de olsak, hiç yaşamamış oluruz der (Le Guin, 1980, s. 192, 194). Battal Gazi hikayelerinin kadın takipçilerinin hikayesi de biraz böyledir. Yirminci yüzyılda, film medyumunun da yardımıyla hikaye tepetaklak bir savaş ve erkeklik hikayesine dönüşene kadar hikayeyi yüzyıl yüzyıl taşıyan kadınlar, bu tepetaklak oluşla çemberi tamamlamış, ama hikayenin içinden kaybolmuşlardı. Ben de burada bu çemberin, hem de her bir aşaması, her bir hatırlanışı büyük değişimlere denk gelen bu hikayenin kadınlar açısından anlamı üstüne kafa yormak istiyorum. Bunun için tarihi filmlerin tarihle ve hatırlama biçimlerini tartışan ve daha önce yayınlanmış olan “Filmin Kadın Tarihinde Kullanımı” (2009) isimli bir çalışmamı temel alacağım.

İşe tarihte de, tarihi kurguda da belgesel çalışmalarında da, daha baştan anlatının güvenilmezliğini kabul ettiğimizde, ancak o zaman yani, anlatının bize hatırlamak için bir anahtar oluşturduğunu söyleyerek başlamalıyım. Bu yüzden, burada anlatacağım dönüşümlerin ne kadar akademik donlara bürünseler de “hafızanın oyunları” başlığını taşımalarında şaşacak bir şey yok.
Hikaye şöyle: Sekizinci yüzyılda yaşamış bir kahraman olan Battal Gazi, Bizans'la giriştiği mücadelede Anadolu'yu İslamlaştırır ve İstanbul'a kadar ulaşır. Onun bu çabasında en büyük yardımcısı ise yirminci yüzyılda yeniden yazıldığında kurgulandığı gibi savaş değil onu görür görmez yüzüne ve dinine aşık olan Rum kayzer ve vezir kızları, kadın savaşçılardır. Battal Gazi'nin Anadolu'nun İslamlaşmasından çok önce bu topraklara geldiği rivayet edilmektedir (Dedes, 1996; Demir ve Erdem, 2006). Bu Sekizinci yüzyıl kahramanı, Anadolu'da Malatya'dan İstanbul'a sürdürdüğü maceralarında Müslüman karısı Zeynep'i berisinde bırakıp, Bizanslı kadınlarla aşklar yaşamıştır. Buradaki aşk sadece bir tek eşlilik çok eşlilik meselesine dayanmamaktadır. Bu aşklar bizzat Battal Gazi'nin Anadolu'yu İslamlaştırmak yönündeki çabalarının özünü oluşturmaktadır. Fethettiği her kalede, İstanbul'a, hatta Ayasofya'ya girişinde ona kapıları bu kızlar açmaktadır. Onların Battal Gazi'de gördüğü ise, daha sonra Yirminci yüzyıl Battal Gazi filmlerinde Cüneyt Arkın'ın temsil edeceği güzel bir erkeğin davetkar cazibesi değildir (Akşit, yayına hazırlanıyor). Yirminci yüzyıla kadar kadınlar ve erkekler tarafından okuma gruplarında okunan Battal Gazi destanında, ve bu destanı temel alarak yazılmış erken Yirminci yüzyıl kitaplarında ondaki çekiciliğin Müslümanlıktan geldiği ve bu kızların hepsinin onun aracılığıyla Müslüman olduğu anlatılmaktadır. Arap, Yunan, Rus destanlarıyla benzerlikler taşıyan bu destanın farklılığını da tam da bu İslamlaşma ekseni oluşturmaktadır. Kayzer kızları ve İslam aşkının birleşim noktalarıyla dokunmuş olan destanın Osmanlı İmparatorluğundaki popülerliği de yine kadınlar aracılığıyla sağlanmıştır. Zaten hikayenin İslamlaştırıcı yönde evrilmesinin en önemli müsebbibi olan türbesini de on üçüncü yüzyılda (1204-1209) oluşturan da Anadolu Selçuklu Ümmühan Hatun'dur. Hikaye yazıya on beşinci yüzyılda geçirilmiş, daha sonraki yıllarda ve On dokuzuncu yüzyıl boyunca da kadınlar tarafından okunmaya devam etmiştir. Ama cumhuriyetin kuruluşu, milliyetçi yeniden yapılanma ve latin harflerine geçişten sonra, 1940larda, hikaye tamamen yeniden yazılmış ve hikayedeki kadın etkisi azalıp savaşın etkisi artırılmıştır (Korgunal, 1941; Kozanoğlu, 1946; Sertoğlu, 1972; Öztürk, 2006). 1960ların sonu ve 1970ler boyunca filme alınan Battal gazi hikayelerinin iyice görünür kıldığı da bu eğilimdir.




Tarih ve hafızanın akademik muamelesi

Milliyetçi travmalar tarih ve hafıza üstüne yazılanların en önemli odaklarından birisi. Yirminci yüzyılın ilk dönemlerinin göreli tazeliği bu dönemlerin örneğin sözlü tarih ile ulaşılabilir olmasına yol açıyor. Ama Yirminci yüzyıl boyunca toplumsal bilinçaltına ışık tutan tek kaynak bu değil: Yirminci yüzyıla damgasını vuran sinema, özellikle de tarihi film, tarihçilerin kullanabileceği ve 1970lerden beri kullandıkları bir kaynak (Rosenstone, 1995). Bir başka deyişle toplumsal hafıza tarihi filmler yoluyla dışavuruluyor ve yeniden biçimleniyor. Rüyaların incelenmeye başlamasına aynı dönemde ortaya çıkan sinemada, hareket adeta toplumsal bir bilinçaltını ifade ediyor (Eisenstein, 1928; Baker, 2007; Rosenstone, 2001, s. 268; Akşit, 2009: 202).

1988 itibariyle tarihçiler sinemanın savaşın temsili için yazıdan daha uygun bir ortam sunduğunu düşünüyorlar, ve milliyetçiliğin etkisiyle neredeyse askeri tarihle özdeşleşen tarihçilikle sinema, ve örneğin Battal Gazi hikayesi burada örtüşüyor. Ama yetmişli yıllarda itibaren aynı zamanda tarihçilikte bu eğilimler eleştiriliyor ve işin içine kadınların ve alt sınıfların girmesiyle tarih daha demokratik bir hal alıyor. Ne var ki filmin tarihin eleştirelliğini nasıl yansıtacağı bir sorun olmaya devam ediyor (White, 1988, s. 1193). Filmdeki tarihle tarihçilikteki tarihin birbirine bağlı ve etkileyerek veya tepkilere yol açarak birbirlerini besliyor olmaları (Fay, 2002, s. 6), eleştirellik konusunda gayet de yetkin olabilen sinemanın tarih eleştirisini de içerebileceğine dair bir işaret. Örneğin bir kadın tarihçisi olan Natalie Zemon Davis'in bir tarih çalışmasından yola çıkan ve danışmanlık yaptığı Martin Guerre'in Dönüşü filmi, hem Hollywood filmlerinin bildik formülüne ve hem de arşivdeki belgeleri körükörüne tarih olarak okuyan tarihçilere bir eleştiri niteliği taşıyordu.

Ne var ki Battal Gazi filmlerinin bir nevi eleştirisi olarak ortaya çıkan Kahpe Bizans filmi, ne bu filmlerdeki sebepsiz milliyetçiliği, ne artırılmış savaş dozunu, ne Bizans'ın kadınlaştırılarak ve Bizanslı kadınların yok edilerek temsil etmesini eleştiriyordu... Zaten isminden de tavrı belli oluyordu. Zaten Türkiye'de sinema konusunda bir devlet politikasının geliştirilmediği söylense de Osmanlı İmparatorluğunda Enver Paşa komutanlığında Merkez Ordu Sinema Dairesi'nin bir faaliyeti olarak başlayan sinema, merkez politikalara pek az ihanet etmişti (Akşit, 2009: 205). Cumhuriyet'in kuruluşu sürecinde, en başarılı askerleri gibi ordudan ayrılmak durumunda kaldıktan sonra sinema, Ateşten Gömlek gibi örneklerle milli anlatının kurucu araçlarından olacaktı. Ulus Baker, kötü belgeselcilikteki dış sesin rahatsız ediciliği sadece tok ve gür bir erkek sesi olmasında değil, gösterdiğini anlatarak yaptığı için etkisini kendi eliyle kırmasından kaynaklandığını söylemişti (2007). Erkek hikayeleri ve savaş hikayeleri olarak genelde tarihi filmlerin özelde de Battal Gazi filmlerinin de tarihe ve hafızaya aynı etkiyi yaptığını (Akşit, 2009: 205) ve çok uzak bir geçmişi hatırlama edimini Rum kadınların geçmişteki yerinin unutluşuyla eşitleyerek etkisizleştirdiğini söyleyebiliriz. Yani 1960lar ve 70lerde filmleştirilirken Battal Gazi hikayesi yeni bir anlatım biçimi oluştururken kadınların rolleri ikincil düzeylerde kaldı ve kadınların kahramanlık hikayelerine sadece katkıda bulunarak değil, onları oluşturmakta, desteklemekte ve devam ettirmekte başı çeken rolleri, bu yazıda da yapmaya çalıştığım gibi, hikayenin kendisi kadar hatırlamaya değerdi. Ne var ki özellikle Yirminci yüzyılın ilk yarısındaki milliyetçi etkiyle bir giden kültür biçimlenmesi, savaşı yüceltir ve hikayelerin içinden sadece savaş anlarını hatırlamaya değer bulurken, geçmişte savaşı günümüzdeki kadar şiddetli ve günümüzdeki kadar “önemli” hale getirmek için hikayeleri önce kadınlardan temizledi. Burada unutlulan nokta, hikayeden kadınlar çıktığında, geride hikayeyi sürdürecek pek kimsenin kalmamasıydı. Zaten bu İslamlaşma hikayesinden Hristiyanlık, bir erkeklik güzellemesinden kadınların bakışı çıkarıldığında anlatacak hikaye de pek zorlama oluyordu. Ama eğer yine bu hikayeyi anlatmak istersek, tarihin sadece hatırladıklarımızdan değil hatırlamak istediklerimizden de oluştuğunu, ve bu çeşit bir hafızaya en çok da kadınların katkıda bulunduğunu anlarsak, Battal Gazi'nin savaşı bile şiddetin değil aşkın yüceltildiği bir hikayeye dönüşebilir.



Kaynaklar




Elif Ekin Akşit, yayına hazırlanıyor “Kadınların Kahramanlık Hikayelerini Devam Ettirme Yolları: Battalname Örneği,” NTV Tarih.




Elif Ekin Akşit, “Filmin Kadın Tarihinde Kullanımı,” Kadın Belleğini Oluşturmada Kaynak Sorunu, İstanbul: Kadın Eserleri Kütüphanesi ve Bilgi Merkezi Vakfı, 2009, http://80.251.40.59/politics.ankara.edu.tr/aksit/gor.html.




Ulus Baker, “Visual Thinking Başlıklı Seminer Notları,” Kozavisual Audio Visual Researh Project, NIHA, Ankara, 2007, http://www.kozavisual.org/web/wp/?p=10&langswitch_lang=tr.




Natalie Zemon Davis, The Return of Martin Guerre, Cambridge: Harvard University Press 1984.




Yorgos Dedes, Battalname. Doğu Dilleri ve Edebiyatlarının Kaynakları 33, Harvard University, 1996




Necati Demir and Mehmet Dursun Erdem, “Türk kültüründe destan ve Battal Gazi destanı,” Türkoloji Dergisi I, 2006.




Brian Fay, “Unconventional History,” History and Theory 41/4, Fay, 2002, (1-6)




Muhsin Ertuğrul, Ateşten Gömlek, İstanbul: Kemal Film, 1923.




Muharrem Zeki Korgunal, Türk Kahramanı Battal Gazi (Mihriyayilden intikam). İstanbul: Sinan Matbaası, 1941.




Apdullah Ziya Kozanoğlu, (1906-1966) Battal Gazi: Büyük Türk romanı. İstanbul: Türkiye Yayınevi, 1946.




Ursula K. Le Guin, “It Was a Dark and Stormy Night; or, Why Are We Hud-dling about the Campfire?,” Critical Inquiry 7/1, 1980, 191-199.




Serdar Öztürk, “Cumhuriyetin İlk Yıllarında Halk Kitaplarını Modernleştirme Çabaları,” Kebikeç 21, 2006: 47-72.




Robert A. Rosenstone, “October as History,” Rethinking History 5 2, 2001: 255–274.




Robert A. Rosenstone, “History in Images/History in Words: Reflections on the Possibility of Really Putting History onto Film,” American Historical Review 93/5, 1988: 1173-1185.




Murat Sertoğlu, Battal Gazi. İstanbul: İtimat Kitabevi, 1972.




Hayden White, “Historiography and Historiophoty,” The American Historical Review 93/5, 1988: 1193-1199.

seminer

Anasayfaya dön
Türk Siyasal Hayatı Semineri

2013-2014 Bahar Türk Siyasal Hayatı Semineri

Perşembe 10:30-12:20 214

Beden ve Siyaset

Beden Tartışmaları -Kürtaj, Doğum Kontrolü

Nüfus Düzenlemeleri - Mübadele, İstatistik, Mühendislik

Beden algısının manipülasyonu -Medya, Neoliberalizm, Mahremiyet, Sakatlık
Kimlik- Eşcinsellik, erkeklik, kadınlık, queer
Milli Spor

Başlangıç için bazı kaynaklar:

Neoliberalizm ve Mahremiyet: Türkiye’de Beden, Sağlık ve Cinsellik,  Ayşecan Terzioğlu, Cenk Özbay, Yeşim Yasin (eds), Metis Yayınevi, 2011.

Sakatlık Çalışmaları: Sosyal Bilimlerden Bakmak, Sibel Yardımcı,Yıldırım Şentürk,Dikmen Bezmez,Ferit Burak Aydar, Koç Üniversitesi Yayınları, 2011.

İttihat-Terakkinin Etnisite Mühendisliği, Fuat Dündar, İletişim Yayınevi, 2008.

"Türkiye’de ulus-devlet, gözetim ve nüfus bilgisi," Ferhunde Özbay, Toplum ve Bilim 118, 2010, (165-178).  

"Geç Osmanlı ve Cumhuriyet dönemlerinde nüfus kontrolü yaklaşımları," Elif Ekin Akşit, , Toplum ve Bilim 118, 2010, (179-197). 

Türk Erkeği ve Diğer Mucizeler Murat Toklucu, İletişim Yayınları

İlk ders 6 Mart perşembe günü Elif E. Akşit'in odasında (214) yapılacaktır. Bu tarihe kadar kütüphanelerden ilgilendiğiniz konuları ve kitapları  bulmanız gerekir.

6 Mart günü konu bölüşümü yapılacak, ve seçilen romanların nasıl ele alınması gerektiği konuşulacaktır.

Ödev taslaklarınızın 15 Mart'ta teslim edilmiş olması gerekmektedir.

Sunuşlar 9 ve 16 Nisan günlerinde yapılacaktır.

16 Nisan aynı zamanda ödevlerinizi teslim etmenin de son günüdür.

Önemli not: Öğrencilerin kullandıkları e-postalarıyla dersin hocasıyla elifaksit@gmail.com adresinden bağlantıya geçmeleri, ve dönem boyunca bu adresleri ile gündelik iletişimi sürdürebiliyor olmaları beklenmektedir.

2013-2014 Güz

Köy ve Siyaset
*Köy enstitüleri
*Köy ve cinslerarası işbölümü
*Köye dönüş – eko çiftlik denemeleri
* Köy ve turizm
*Köy filmleri

İlk ders 7 Ekim pazartesi günü 10:00da Elif Ekin Akşit'in odasında (214) yapılacaktır. Bir hafta içinde kütüphanelerden bu konulardan ilgilendiğiniz bir tanesi ile ilgili kaynak bulmanız ve elifaksit@yahoo.com adresine bildirmeniz gerekir.

21 Ekim günü konu bölüşümü yapılacak, ve seçilen konuların nasıl ele alınması gerektiği konuşulacaktır.

Ödev taslaklarınızın 28 Ekim'de teslim edilmiş olması gerekmektedir.

Taslaklar da ödevler de 12 tms new roman, iki satır aralıkla yazılıp, numaralandırılacaktır. Kapak sayfası olmayacak, ilk sayfanın başına kısaca isim, numara ve dersin adı yazılacaktır. Taslaklar da ödevler de dosyaya konmayacak ya da spirallenmeyecek, sadece bir ataç ile tutturularak teslim edilecektir.

Sunuşlar 25 Kasım ve 2 Aralık günlerinde yapılacaktır.

2 Aralık aynı zamanda ödevlerinizi teslim etmenin de son günüdür.

Önemli not: Öğrencilerin bu programa uymaları, kullandıkları e-postalarıyla dersin hocasıyla adresinden bağlantıya geçmeleri, ve dönem boyunca bu adresleri ile gündelik iletişimi sürdürebiliyor olmaları beklenmektedir, dersi seçen bu taahhüdü vermiş demektir.

Bazı Kaynaklar:

Mehmet Başaran. Sabahattin Eyüboğlu ve Köy Enstitüleri, İstanbul: Cem Yayınları, 1990

Karen Barkey and Ronan Van Rossem. “Networks of Contention: Villages and Regional Structure in the Seventeenth-Century Ottoman Empire,” American Journal of Sociology, Vol. 102, No. 5, March 1997, s. 1345-1382.

Oya Baydar (ed.) 75 yılda köylerden şehirlere, İstanbul : Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, 1999.

Mary Kilbourne Matossian, Susie Hoogasian Villa. Anlatılar ve Fotoğraflarla 1914 Öncesi Ermeni Köy Hayatı. Altuğ Yılmaz (çev.) İstanbul: Aras Yayınları, 2007.

Ayşe Baysal, Anılarla Ayşe Baysal, Ankara: Selvi Yayınları, 1997.

Can Dündar, Köy Enstitüleri, İstanbul: İmge Yayınevi, 2000.

Suraiya Faroqhi, Osmanlı Şehirleri ve Kırsal Hayatı, Emine Sonnur Özcan (çev.) Ankara : Doğu Batı Yayınları, 2006.

Halil İnalcık, "Village, Peasant and Empire," The Middle East and the Balkans under the Ottoman Empire: Essays on Economy and Society. Bloomington: Indiana University Turkish Studies and Turkish Ministry of Culture Joint Series, Volume 9 , 1993, s. 137-60.

Tim Jacoby, “Agriculture, the state and class formation in Turkey's First Republic (1923-60),” Journal of Peasant Studies, 33:1, 2006.

Asım Karaömerlioğlu, Orada Bir Köy Var Uzakta, İstanbul: İletişim Yayınları, 2006.

Mahmut Makal, Bizim Köy. İstanbul : Çağdaş Yayınları, 1991.

Mahmut Makal, Köy Enstitüleri ve Ötesi: Anılar, Belgeler. İstanbul: Çağdaş Yayınları, 1979.

Mahmut Makal, Köy Enstitüleri ya da Deli Memedin Türküsü, Ankara: Güldikeni Yayınları, 1996.

Nicos Mouzelis, “Greek and Bulgarian Peasants: Aspects of Their Sociopolitical Situation during the Interwar Period,” Comparative Studies in Society and History, Vol. 18, No. 1, Jan., 1976, s. 85-105.

Ebubekir Hazim Tepeyran, Küçük Paşa, İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 2011.

Engin Tonguç, Devrim Açısından Köy Enstitüleri Ve Tonguç. İstanbul: Ant Yayınları, 1970.

Pakize Türkoğlu, Tonguç ve Enstitüleri. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2000.

2013-2014 Bahar Türk Siyasal Hayatı Semineri

Salı 15:30-17:20 214

Konu: Osmanlı dönemi popüler romanları:

Yazarlar:

Ahmet Mithat: Esrar-ı cinayat, Dürdane Hanım, Hüseyin Fellah, Felatun Bey ile Rakım Efendi, Denizci Hasan, Müşahedat, Karnaval, Yeryüzünde bir Melek

Ahmet Rasim: Biçare genç, Hamamcı Ülfet, İki güzel günahkar, Bir sefilenin evrak metrukesi, Güzel Eleni : milli roman, Şehir mektupları

Hüseyin Rahmi Gürpınar: Kuyruklu yıldız altında bir evlenme : kaderin cilvesi, Kadın erkekleşince, Mürebbiye, Gulyabani : Melek sanmıştım şeytanı; Şık

Nezihe Muhittin: 1911- Şebabı Tebah, Benliğim benimdir.

Bu romanlarda kamusal alan - özel alan, popüler kültür - yüksek kültür gibi meseleler tartışılacaktır.

İlgili linklerden bazıları:

Dersin sayfası

Ahmet Mithat'ın Natüralist Romanı: Müşahedat

http://www.karam.org.tr/Makaleler/1421038550_kaciroglu.pdf 

Yakın Tarihin Cinsiyeti

Yakın Tarihin Cinsiyeti

Pazartesi  10:30-13:30 Siyasal Bilgiler Fakültesi 114 no'lu sınıf 
elifaksit@gmail.com

Ders İçeriği
1. Hafta (14 Şubat): Giriş

2. hafta (21 Şubat): Toplumsal Cinsiyet ve Tarih

Hatıraların Şekli – Elif E. Akşit
Feminist Tarihyazımı Üzerine Kişisel Notlar – Aynur Demirdirek

Yardımcı okuma: Joan Scott (2011) Toplumsal Cinsiyet: Faydalı Bir Tarihsel Analiz Kategorisi, Agora Kitaplığı / Feminist Kitaplık Dizisi

3. - 4. Haftalar (28 Şubat-7 Mart): Osmanlı İmparatorluğunda toplumsal cinsiyetin sınıfsal dışavurumları
Fatma Aliye romanları (romancı kişilik politikacı kişilik, kadın meselesi I)

Harem Suare

5.Hafta (14 Mart): Kuir Karşılaşmalar

Enin

Serkan Delice, “'Zen-Dostlar Çoğalıp Mahbûblar Azaldı”: Osmanlı'da Toplumsal Cinsiyet, Cinsellik ve Tarihyazımı,” Cinsellik Muamması: Türkiye'de Queer Kültür ve Muhalefet der. Cüneyt Çakırlar ve Serkan Delice (İstanbul: Metis, 2012) 

6.-7. haftalar: (21 Mart-28 Mart): Halide Edip: romancı kişilik politikacı kişilik, kadın meselesi II?

romanlarından seçtikleriniz

1 Nisan -10 Nisan Ara Sınavlar

8. hafta-9. hafta (11, 18 Nisan) Erkeklik

Film. Battal Gazi'nin intikamı  

Akşit, "Hatırlamanın Film Hali: Battal Gazi'nin Kadın İzleyicileri ve Savaş Miti," Amargi: Geriye Kalan Zaman, Kış 2010  

Yardımcı Okuma: Türk Erkeği ve Diğer Mucizeler Murat Toklucu, İletişim Yayınları

10. -11.haftalar (25 Nisan-9 Mayıs) Nezihe Muhittin (romancı kişilik politikacı kişilik, kadın meselesi III?)

romanlarından seçtikleriniz

https://kaosgl.org/haber/milliyetcilik-feminizm-yeni-kadin

İnek Bayramı

10. (16 Mayıs) Adalet Ağaoğlu (Özdeş Geran) 

11. Hafta (23 Mayıs) Türkiye Feminizminin bugünü ve geleceği (Bilgen Morsümbül) 

toparlama dersi 

26 Mayıs Derslerin sona ermesi

yardımcı okuma:

Serpil Sancar (2012) Türk Modernleşmesinin Cinsiyeti, Bölüm 5, İletişim Yayınları.

Ezgi Sarıtaş, Cinsel Normalliğin Kuruluşu: Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Heteronormatiflik ve İstikrarsızlıkları, Métis Yayınları, 2019, 2020.

Elif E Akşit, Kızların Sessizliği, İletişim Yayınları, 2005, 2021.